فهرست مطالب
عنوان    صفحه
مقدمه     ۱
بخش اول : کلیات     ۵
فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی     ۶
مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی     ۷
۱-۱-۱-    معنی لغوی خسارت     ۷
۱-۱-۲-    معنی اصطلاحی خسارت     ۹
۱-۱-۳-    انواع تقسیمات خسارت و معیار آن     ۱۱
الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد     ۱۲
ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع     ۱۳
ج- خسارت ناشی ازارتکاب جرم    ۱۳
۱-۱-۴-    ملاک تشخیص خسارت مادی از معنوی     ۱۶
۱-۱-۵-    تعریف خسارت معنوی     ۱۸
۱-۱-۶-    تقسیمات خسارت معنوی     ۲۲
۱-۱-۷-    پیشینه‌ تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن     ۲۴
۱-۱-۸-    پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران     ۲۶
۱-۱-۹-    نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه     ۲۶
مبحث دوم : ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن     ۲۷
۱-۲-۱- وجود ضرر     ۲۷
۱-۲-۲- ارتکاب فعل زیانبار نامشروع     ۲۹
۱-۲-۳- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود     ۳۱
۱-۲-۴- دفاع مشروع     ۳۱
۱-۲-۵- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت‌دار     ۳۲
۱-۲-۶- اجبار     ۳۳
۱-۲-۷- اضطرار     ۳۴
۱-۲-۸- اجرای حق     ۳۴
۱-۲-۹- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی     ۳۵
الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد    ۳۵
ب- خسارت باید مستقیم باشد     ۳۷
ج – خسارت باید جبران نشده باشد     ۳۹
د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد     ۴۱
مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی     ۴۲
۱-۳-۱- نظریه تقصیر     ۴۲
۱-۳-۲- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر     ۴۵
۱-۳-۳- نظریه خطر     ۴۵
۱-۳-۴- ایرادها به نظریه خطر     ۴۶
۱-۳-۵- نظریه تضمین حق     ۴۷
۱-۳-۶- نظریه مختلط     ۴۸
۱-۳-۷- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه     ۴۹
۱-۳-۸- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر     ۴۹
فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دکترین‌های
حقوقی فرانسه     ۵۱
مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام     ۵۲
۲-۱-۱- مستندات و مدارک قاعده لاضرر     ۵۲
۲-۱-۲- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی     ۵۶
۲-۱-۳- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی     ۵۷
۲-۱-۴- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی    ۵۸
۲-۱-۵- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی     ۶۵
۲-۱-۶- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی     ۶۶
۲-۱-۷- قاعده اتلاف و تسبیب     ۶۹
۲-۱-۸- وجوه افتراق و اشتراک ، اتلاف و مباشرت و تسبیب     ۷۰
۲-۱-۹- قاعده غرور     ۷۲
۲-۱-۱۰- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی     ۷۴
مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی     ۷۶
۲-۲-۱-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق     ۷۶
۲-۲-۲- پیشینه‌ی تاریخی دیه     ۷۷
۲-۲-۳- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی     ۷۹
۲-۲-۴- مطالبه‌ی خسارت‌های معنوی زاید بر دیه     ۸۱
مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی     ۸۳
۲-۳-۱- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه     ۸۴
۲-۳-۲- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی     ۸۵
۲-۳-۳- تعزیر مالی کیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی     ۸۷
۲-۳-۴- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب     ۸۸
مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امکان جبران مالی خسارت معنوی     ۹۰
۲-۴-۱- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه     ۹۰
۲-۴-۲- مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی     ۹۱
۲-۴-۳- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه     ۹۲
۲-۴-۴- ماهیت حد قذف و احکام قذف     ۹۳
۲-۴-۵- امکان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی     ۹۴
۲-۴-۶- ایلاء و خسارت معنوی     ۹۵
مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی     ۹۶
۲-۵-۱- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی     ۹۶
۲-۵-۲- نظریه مالی     ۹۷
۲-۵-۳- نظریه امکان جبران خسارت مالی     ۹۷
مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه    ۹۹
۲-۶-۱- اصول نظریه‌ی امکان جبران مالی خسارت معنوی     ۹۹
۲-۶-۲- اصول نظریه‌ی امکان جبران خسارت معنوی     ۱۰۵
بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن     ۱۱۰
 فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی     ۱۱۱
مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه     ۱۱۲
۳-۱-۱- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی     ۱۱۲
۳-۱-۲- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی     ۱۱۹
۳-۱-۳- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی     ۱۲۵
۳-۱-۴- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری     ۱۲۹
۳-۱-۵- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی     ۱۳۲
۳-۱-۶- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری     ۱۳۲
۳-۱-۷- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی     ۱۳۶
۳-۱-۸- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی     ۱۴۶
مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات     ۱۴۹
۳-۲-۱- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات     ۱۴۹
۳-۲-۲- توهین به مقدسات در مطبوعات     ۱۵۳
۳-۲-۳- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات     ۱۵۵
۳-۲-۴- خسارت معنوی در رسانه‌ها     ۱۵۶
۳-۲-۵- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر     ۱۵۶
مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی     ۱۵۸
۳-۳-۱- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده     ۱۵۸
۳-۳-۲- تجاوز به حق مخترع     ۱۶۴
۳-۳-۳- سوء‌استفاده از اسم تجارتی     ۱۶۷
۳-۳-۴- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی     ۱۶۹
۳-۳-۵- رقابت نامشروع یا رقابت مکارانه     ۱۷۰
۳-۳-۶- خسارت تأخیر تأدیه     ۱۷۱
۳-۳-۷- بازداشت قانونی     ۱۷۴
۳-۳-۸- لطمه به عواطف و احساسات     ۱۷۸
۳-۳-۹- غصب نام خانوادگی     ۱۸۱
۳-۳- ۱۰- سلب آزادی     ۱۸۳
۳-۳-۱۱- به هم زدن وصلت     ۱۸۶
مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور     ۱۸۹
۳-۴-۱- ایراد خسارت معنوی به سندیکاها     ۱۹۱
۳-۴-۲-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها     ۱۹۲
مبحث پنجم : کودکان و خسارت معنوی     ۱۹۴
۳-۵-۱- مسئولیت کودکان در فقه و حقوق اسلامی     ۱۹۵
۳-۵-۲- جبران ضرر و خسارت به عهده ی کیست     ۱۹۷
الف ) تقصیر سرپرست     ۱۹۸
ب) عدم تقصیر سرپرست     ۱۹۹
 فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن     ۲۰۳
مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی     ۲۰۴
۴-۱-۱- نگاه کلی به روش‌های جبران خسارت معنوی     ۲۰۴
۴-۱-۲- انواع جبران خسارت معنوی     ۲۰۶
۴-۱-۳- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی     ۲۰۷
۴-۱-۴- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل     ۲۱۰
۴-۱-۵- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی     ۲۱۷
۴-۱-۶- پرداخت غرامت کیفری و تنبیهی     ۲۱۸
مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی     ۲۱۹
۴-۲-۱- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد     ۲۱۹
۴-۲-۲- روش تعیین مبلغ جبران خسارت     ۲۲۱
۴-۲-۳- ملاک زمان ارزیابی     ۲۲۲
۴-۲-۴- ملاک ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب     ۲۲۴
۴-۲-۵- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی     ۲۲۷
۴-۲-۶- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی     ۲۳۱
مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی     ۲۳۵
۴-۳-۱- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی     ۲۳۵
۴-۳-۲- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده    ۲۴۱
۴-۳-۳- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی     ۲۴۱
۴-۳-۴- نظریه‌ی عدم امکان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه     ۲۴۲
۴-۳-۵- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت     ۲۴۳
۴-۳-۶- نظریه‌ی امکان انتقال حق مطالبه به ورثه     ۲۴۴
۴-۳-۷- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث     ۲۴۶
۴-۳-۸- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او     ۲۴۷
۴-۳-۹- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی     ۲۴۹
مبحث چهارم : اسباب رفع یا کاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی     ۲۵۱
۴-۴-۱- اسباب معافیت     ۲۵۲
۴-۴-۲- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده     ۲۵۴
۴-۴-۳- تقصیر زیان دیده     ۲۵۵
۴-۴-۴- رضایت زیان دیده     ۲۵۷
نتیجه‌گیری و پیشنهاد     ۲۶۰
۵-۱- نتیجه‌گیری     ۲۶۱
۵-۲- پیشنهادات     ۲۶۴
۱- فهرست منابع     ۲۶۶
الف – کتب فارسی     ۲۶۶
ب – پایان نامه‌های فارسی     ۲۶۹
ج – قوانین     ۲۷۰
د – نشریات فارسی     ۲۷۰
۲ – کتب عربی     ۲۷۱
۳ – منابع لاتین     ۲۷۶
الف – کتب فرانسه     ۲۷۶
چکیده انگلیسی
مقدمه
از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است که خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر کرد تا بر او سجده کنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ کند و حرکت تکاملی را به درستی طی کند به جایی می‌رسد که از ملائک هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد که در خیال نمی‌گنجد .
« رسدآدمی به جایی که به جز خدا نبیند             بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت »
انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأکید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاکید شده است ، و بر خسارت‌های وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را کامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌کند که یکی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .
پس خسارت منحصر به ضرر مادی نبوده ،‌بلکه خسارت معنوی ناشی از جرم ، به مهمترین بعد از ابعاد وجود شخصیت انسان که همان بعد معنوی و روحانی باشد ایراد لطمه نموده و آن را متضرّر می‌نماید که غالباً زیان‌های مادی قابل جبران و طریق جبران آن نیز مشخص است و در بسیاری موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو کامل وجود دارد ، اما به دلیل دشواری اندازه‌گیری زیان معنوی و تقویم آن به پول و گاهی عدم امکان این اندازه‌گیری و سنجش آن با پول ، و یا مرسوم نبودن چنین ارزیابی در نظام‌های مختلف حقوقی ، در خصوص امکان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اکثر کشورها ، این نوع خسارت ، نیز مشمول قاعده‌ی جبران خسارت دانسته شده است . و از این حیث تفاوتی با خسارت‌های مالی ندارد . ولی در برخی کشورها به طور صریح غیر قابل جبران اعلام گردیده ، یا حداقل در امکان جبران آن تردید شده است . در نظام حقوقی ما نیز ، نسبت به امکان جبران این گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدی وجود دارد و درپاره‌ای از اظهار نظرها که از سوی مراجع قانونی چون شورای نگهبان و شورای عالی قضایی سابق مبنی بر عدم امکان جبران این خسارت به طریق مادی و مغایرت آن با موازین شرعی شده است ، این تردید را بوجود آورده که امکان مطالبه‌ی خسارت معنوی وجود ندارد . هر چند شریعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد کلی از جمله قاعده‌ی « لاضرر و لاضرار فی الاسلام » و قاعده نفی عسر و حرج ، ایراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهای مادی و چه ضررهای معنوی به طور کلی ممنوع نموده است . بر همین اساس چگونه ممکن است به جبران خسارتهای مادی تاکید داشته باشد ، اما توجهی به خسارت معنوی و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟